Στα όρια του Χάους: Η Ελληνική Δημοσιονομική Κρίση και το Μέλλον

Αξίζει να διαβαστεί
του Ανδρεα Ανδριανόπουλου, από το “Σοφοκλέους 10”
Δευτέρα, 12 Απρίλιος 2010 22:28
Το τοπίο και το φυσικό περιβάλλον γύρω από την γνωστή από τις ιστορίες της Αγριας Δύσης πόλη της Σάντα Φέ του Νέου Μεξικού θυμίζει Μεσόγειο. Πεύκα, χαμηλή κι αραιή βλάστηση, έδαφος βραχώδες και κλίμα ξερό συνθέτουν ένα περιβάλλον που δύσκολα ξεχωρίζει από την ελληνική εξοχή. Σ’ αυτό λοιπόν την μάλλον οικεία σ’ εμάς ατμόσφαιρα, πάνω στην πλαγιά του χαμηλού βουνού Σάντο Κρίστι, επιστήμονες εξερευνούν τις πραγματικότητες της ζωής. Στο περίφημο Ινστιτούτο της Σάντα Φέ αντικείμενο επιστημονικής επεξεργασίας αποτελούν τα λεγόμενα πολύπλοκα συστήματα. Μηχανισμοί δηλαδή ζωής, είτε οργανικής είτε διοικητικής / οικονομικής, που δεν εξελίσσονται σύμφωνα με τον συμβατικό τρόπο σκέψης μας – δηλ. γραμμικά. Σε μια λογική εξέλιξης δηλ. όπου κάθε αποτέλεσμα είναι προιόν συγκεκριμένων και προγραμματισμένων η πάντως σχετικά μετρήσιμων ερεθισμών. Αλλά αναπτύσσονται αντίθετα άναρχα, αναπάντεχα δίχως ορατή τάξη και συνάφεια αίτιου και αιτιατού. Κοντολογής, έχουμε φαινόμενα δυσεξήγητα καθ όσον αφορά τον χρόνο αλλά και την βιαιότητα της εμφάνισής τους. Εμφανίζονται εξελίξεις που δείχνουν να μην υπακούουν σε κάποιους θεμελιώδεις φυσικούς κανόνες αλλά να στηρίζονται σε μιά λογική χάους.
Με 17 τουλάχιστον κατόχους βραβείων Νόμπελ σαν στελεχιακό δυναμικό και με στόχο την «μελέτη του μέλλοντος» οι ειδικοί μελετητές της πολυπλοκότητας και των ιδιοτήτων του χάους του Ινστιτούτου στρέφουν τελευταία το ενδιαφέρον τους στα προβλήματα των κοινωνιών και των σχέσεων ανάμεσα σε κράτη. Οι παρατηρήσεις τους σε γενικές γραμμές καταλήγουν πως σε κοινωνίες σύνθετες με προβλήματα διαρθρωτικά και πολύπλοκα αρκεί ένα απειροελάχιστα σημαντικό γεγονός για να «ανάψει φωτιές» που ουδείς θα είναι σε θέση να δαμάσει.
Εχουν βέβαια και άλλοι, εκτός του Ινστιτούτου της Σάντα Φέ και των επιστημόνων της πολυπλοκότητας, ασχοληθεί με το φαινόμενο της δυσπρόβλεπτης εξέλιξης. Ο Nassim Nicholas Taleb (The Black Swan: The Impact of the Highly Improbable, 2008) έχει σημειώσει το μάταιο κάθε προσπάθειας πρόβλεψης και προγραμματισμού του μέλλοντος. Οσοι το επιχείρησαν, επιμένει, βρέθηκαν μπροστά σε απρόοπτα. Σε κάθε πτυχή της ζωής το τυχαίο επικρατεί. Ο John Kay, πιο μεθοδικά, επιμένει πως οι όποιοι στόχοι είναι αδύνατον να πραγματοποιηθούν μέσα από κάποια μεθόδευση και σχεδιασμό (Think oblique: How our goals are best reached indirectly, 2010). Ο δρόμος για την επιτυχία δεν μπορεί να ‘ρθει παρά μοναχά μέσα από μικρά βήματα κάνοντας χρήση ενός μικρού εύρους, κατά περίπτωση, επιλογών.
Για πολλά γεγονότα γίνονται εκ των υστέρων προσπάθειες να εξηγηθούν σύμφωνα με τους κανόνες της συμβατικής λογικής. Είναι όμως πρακτικά αδύνατο να προβλεφθεί με σιγουριά η χρονική στιγμή που ξεσπούν. Αυτό ακριβώς μελετούν οι επιστήμες του χάους και της πολυπλοκότητας. Πότε λ.χ. ακριβώς ένα απλό σπίρτο προστιθέμενο στο συνολικό βάρος που κουβαλάει στην πλάτη της μιά γκαμήλα γίνεται δυσβάστακτο και την σωριάζει στο έδαφος; Με άλλα λόγια, πολλά πολύπλοκα και προσαρμόσιμα στις δύσκολες συνθήκες του περιβάλλοντος συστήματα (complex adaptive systems) επιβιώνουν εν αγνοία τους στο χείλος της καταστροφής. Εντελώς αναπάντεχα, ένα αδιάφορο η μικρής κατ αρχήν σημασίας γεγονός είναι δυνατόν προκαλέσει αντιδράσεις που να οδηγήσουν στην κατάρρευση του συστήματος. Οπως γράφει και ο Niall Ferguson στο περιοδικό Foreign Affairs (“Complexity and Collapse: Empires on the Edge of Chaos”, March?April 2010) η ανησυχία για μιά ενδεχόμενη ξαφνική κατάρρευση των ΗΠΑ είναι μεγάλη.
Η πιθανότητα αναπάντεχου κλονισμού και διάλυσης ενός πολύπλοκου κρατικού οικοδομήματος (συστήματος) δεν βρίσκεται μακριά από την πραγματικότητα. Και τα αίτια δεν εντοπίζονται σε παλιές πολιτικές επιλογές και κινήσεις. Συνήθως προκύπτουν άξαφνα από δυσλειτουργίες των μηχανισμών της οικονομίας. Ο Jared Diamond στο βιβλίο του Collapse: How Societies Choose to Fail or Survive (2006) περιγράφει πολύ γλαφυρά την εξαφάνιση ολόκληρων κραταιών πολιτισμών. Ο Diamond αναλύει γλαφυρά την πορεία προς την καταστροφή κοινωνιών που δεν αναγνώρισαν τα μηνύματα των καιρών και υποχρεώθηκαν να αναλώσουν τις πλουτοπαραγωγικές τους πηγές για την συντήρηση δομών άχρηστων και βλαβερών ουσιαστικά για το σύνολο. Οι Βόρειοι Βίκινγκς στην Γροιλανδία μυωπικά δεν έβλεπαν τις πεδιάδες τους να παγώνουν κι επέμεναν σε ένα τρόπο ζωής (αντίθετα από τους Εσκιμώους Ιντουίτ) που δεν μπορούσε το φυσικό και οικονομικό τους περιβάλλον να συντηρήσει. Εξ ίσου και οι Μάγια, της Χερσονήσου του Γιουκατάν στο σημερινό Μεξικό, αλλά και οι Ανασάζι Ινδιάνοι, στις ΝΔ σημερινές ΗΠΑ, εξαφανίσθηκαν επιμένοντας σε συμπεριφορές που τους ήταν αδύνατον να χρηματοδοτήσουν.
Κοινή τύχη όλων των πολιτισμών που κατέρρευσαν και χάθηκαν ήταν οι περιορισμένοι πόροι για την συντήρηση συμπεριφορών, κοινωνικών και οικονομικών, που όφειλαν έγκαιρα να είχαν αλλάξει. Οι κάτοικοι της νήσου του Πάσχα λ.χ. επέμεναν στην κοπή των δένδρων του νησιού τους για την κατασκευή ναών και τεράστιων θρησκευτικών συμβόλων με αποτέλεσμα να μην έχουν διαθέσιμη ξυλεία πλέον για την κατασκευή πλοίων για αλιεία που ήταν απαραίτητη για την επιβίωσή τους. Οι κάτοικοι της Ισλανδίας, από την άλλη μεριά, και της ορεινής Γουινέας αναγνώρισαν τις καινούργιες συνθήκες, άλλαξαν τρόπο ζωής και οικονομικής συμπεριφοράς και κατόρθωσαν να επιβιώσουν.
Δίχως προειδοποιητικούς ρόγχους επικείμενου θανάτου πανίσχυρες κρατικές οντότητες βρέθηκαν από την αίγλη της ισχύος στο περιθώριο και την εξαφάνιση. Όπως περιγράφει ο Bryan Ward-Perkins (The Fall of Rome And the End of Civilization, 2005) μέσα σε λιγότερο από 60 χρόνια η Ρωμαική αυτοκρατορία βρέθηκε από μια σχετική ισορροπία στο ξεκίνημα του 5ου μχ αιώνα στα σκοτάδια της κυριαρχίας των απολίτιστων Γότθων. Είναι χαρακτηριστικό πως στα πρόθυρα ακόμη της ολικής καταστροφής οι λαοί με δυσκολία αναγνώριζαν τους κινδύνους και την ανάγκη συστράτευσης και αλλαγής συνηθειών. Ο Wallace Breem, γράφοντας για τις τελευταίες ημέρες της Ρωμαικής κυριαρχίας στα εδάφη της Γαλατίας και στην κατακτημένη Γερμανία – στο ξεκίνημα δηλ. της κατάρρευσης της Δυτικής Ρωμαικής Αυτοκρατορίας – εμφανίζει τον υπεύθυνο Ρωμαίο στρατηγό να συλλογίζεται για τους λαικούς αξιωματούχους: «..το πικρόχολο πείσμα και η αδιαλλαξία τους μπροστά στον κίνδυνο με αρρώσταινε. Η αδιαφορία και η μοιρολατρία τους είχαν το στίγμα της παραφροσύνης. Το είχα ξαναδεί στη Βρετανία και την Ιταλία – αυτή την τυφλή άρνηση των ανθρώπων να αντιμετωπίσουν την πραγματικότητα και ν’ αποδεχτούν την ανάγκη για αλλαγή σε καιρούς που ολοένα άλλαζαν» (Αετός στο Χιόνι, 2005, σελ. 76).
Σε όλες τις περιπτώσεις η κατάρρευση ξεκινά από την έλλειψη πόρων, τα μεγάλα ελλείμματα και την αδυναμία εξασφάλισης των προοπτικών των μελλοντικών γενεών. Δίχως προειδοποίηση οι ηθικοί δεσμοί της κοινωνίας γκρεμίζονται, οι πολίτες φατριάζουν και αλληλοσπαράσσονται ενώ οι εξωτερικοί επιβουλείς εκμεταλλεύονται την κατάσταση και εισβάλλουν, λεηλατούν η και κατακερματίζουν. Ενώ η κατάσταση με βάση αυτά τα δεδομένα εμφανίζεται ανησυχητική για τις ΗΠΑ είναι περισσότερο απειλητική για την Ευρώπη και σχεδόν εφιαλτική για την Ελλάδα.
Με χρέος που φτάνει στο 120% του ΑΕΠ η χώρα μας υποχρεώνεται να δανείζεται για να πληρώνει αυτά που χρωστάει και για να επιβιώσει. Είναι στη διάθεση των δανειστών της να προκαλέσουν κοινωνική αναστάτωση, αποστερώντας την χώρα από τους αναγκαίους πόρους για την κάλυψη των αναγκών των κατοίκων της. Όπως σημειώνει ο Diamond, “εάν οι άνθρωποι μοιράζονται λιγότερους πόρους από τους απαραίτητους για την επιβίωσή τους, οι νόμοι και οι ηθικές αξίες κατακρημνίζονται, οι κυβερνήσεις πέφτουν και οι άνθρωποι φθάνουν μέχρι και του να δολοφονούν ο ένας τον άλλο. Αυτό συμβαίνει παντού. Ουδείς εξαιρείται». Η θρυαλίδα που θα μπορούσε να προκαλέσει και εδώ την ανεπιθύμητη κατάρρευση είναι παρούσα. Το ζήτημα είναι ποιος, εάν και πότε θα ανάψει το φυτίλι!
Η λύση μπορεί να βρεθεί όχι στην φροντίδα των παιδιών μας αλλά στην αντίστοιχη του μέλλοντός του δικού τους και των δικών τους παιδιών. Αν δανειζόμαστε για να καλύψουμε τις δικές μας ανάγκες καταδικάζουμε την κοινωνία σε παρακμή και διάλυση. Αφαιρούμε χρήματα, για να ζήσουμε εμείς καλά, από τα παιδιά και τα εγγόνια μας. Η απομάκρυνση από το χείλος της καταστροφής, από το γκρέμισμα δηλ. στο χάος, μας επιβάλλει να απομακρυνθούμε από τον αποχαυνωτικό κοινωνισμό κάποιων πολιτικών χώρων και να κόψουμε τις συνήθειες που μας οδηγούν στην υπερχρέωση. Όπως περιγράφει ο Diamond, oι κάτοικοι της Γροιλανδίας όπως και εκείνοι της νήσου του Πάσχα θα είχαν επιβιώσει αν είχαν εγκαταλείψει συνήθειες που αντικειμενικά το φυσικό και το κοινωνικό τους περιβάλλον ήταν αδύνατον πλέον να στηρίξει.
Η εμμονή λοιπόν σε παλιές συνήθειες κάθε άλλο παρά εξασφαλίζει προοπτικές και ευημερία. Για χρόνια, δεκαετίες ολόκληρες ίσως, ξορκισμένος εχθρός της κατεστημένης ελληνικής πολιτικής τάξης ήταν ο νεοφιλελευθερισμός. Γιατί επέμενε σε ένα μικρό δημόσιο τομέα, σε συνακόλουθους λιγότερους φόρους και σε μια αγορά ελεύθερη από δημόσιες παρεμβάσεις οδηγούμενη μοναχά από σύγχρονους και αυστηρούς κανόνες ανταγωνισμού. Τέτοιες προτάσεις όμως διακινδύνευαν την συνεκτική ισχύ της πολιτικής τάξης, γιατί αδυνάτιζαν τα εργαλεία άσκησης εξουσίας μέσω της συρρίκνωσης του δημόσιου τομέα. Και βέβαια συλλήβδην απορρίπτονταν.
Και φτάσαμε έτσι στα σημερινά τραγικά οικονομικά αδιέξοδα. Με μια οικονομία που δεν παράγει παρά ελάχιστα πράγματα. Και με ένα κράτος που συντηρείται με δανεικά. Για εμάς η πρόκληση είναι η δραματική περικοπή του δαπανηρού και άχρηστου σε πολλούς τομείς δημόσιου τομέα. Και η οικοδόμηση μιάς κοινωνίας δυναμικής, σφριγηλής στα πλαίσια του ελεύθερου ανταγωνισμού, δίχως την τροχοπέδη ξεπερασμένων και δύσκαμπτων προστατευτισμών. Να επικεντρωθούμε δηλ. ολοκληρωτικά σε σοβαρές και παραγωγικές δραστηριότητες που θα φέρουν πλούτο και πλεονάσματα πόρων στη χώρα.
Ο Diamond επισημαίνει πως η οριστική κατάρρευση έρχεται ξαφνικά. Απροειδοποίητα. Η διάλυση λοιπόν είναι κοντά. Θα συνειδητοποιήσουμε έγκαιρα τι οφείλουμε να κάνουμε;
Ανδρέας Ανδριανόπουλος